કર્મ શું છે, કર્મનો અર્થ અને કર્મ વિશે શ્રીમદ ભાગવત ગીતામાં શું કહેવાયું છે...

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः ।
अहंकारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ 

સૌ પ્રથમ જોઈએ કર્મનો સિદ્ધાંત શું છે?

કર્મનો સિદ્ધાંત બહુ કડક છે. જ્યારે સારા કાર્યો વ્યક્તિના જીવનને પ્રગતિ તરફ લઈ જાય છે, જ્યારે ખરાબ કાર્યો તેને પતન તરફ લઈ જાય છે. (03.)ધાર્મિક શાસ્ત્રો અનુસાર, વ્યક્તિએ પોતાના સારા કે અશુભ કાર્યોનું ફળ ભોગવવું પડે છે. તેથી, ગીતામાં કર્મને પ્રાધાન્ય આપતી વખતે, ભગવાન શ્રી કૃષ્ણએ એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે વ્યક્તિની યાત્રા આગલા જન્મમાં તે જ સ્થાનથી શરૂ થાય છે.

નિયમ મુજબ, તે પાપોનું પરિણામ આ જન્મમાં અથવા મૃત્યુ પછી ગમે તેટલું અહીં ભોગવવું પડશે. આ કારણથી વ્યક્તિને એવી શંકા ન હોવી જોઈએ કે મારું પાપ ઓછું હતું પણ મારે વધુ સજા ભોગવવી પડી કે મેં પાપ નથી કર્યું પણ મને સજા મળી છે. કારણ કે સર્વજ્ઞ, સર્વશક્તિમાન ઈશ્વરનો નિયમ છે કે પાપ કરતાં વધુ સજા કોઈને ભોગવવી પડતી નથી અને મળેલી શિક્ષા એ કોઈ ને કોઈ પાપનું પરિણામ છે. આ ચર્ચાને સરળ શબ્દોમાં સમજવા માટે, ચાલો એક વાર્તા તરફ આગળ વધીએ.

• કર્મનું ફળ

એક ગામમાં એક સજ્જન રહેતા હતા. તેના ઘરની સામે એક સોની નું ઘર હતું. સોની પાસે સોનું આવતું રહેતું અને તે વહેચતો રહેતો. આ રીતે તે કમાણી કરતો હતો. એક દિવસ તેણે વધુ સોનું ભેગું થઈ ગયું. (06.)રાત્રે ચોકી પર રહેલા ચોકીદાર ને આ વાતની જાણ થઈ. તે ચોકીદારે રાત્રે સોનીની હત્યા કરી અને સોનું ભરેલી પેટી લઈને ચાલ્યો ગયો. એ દરમિયાન સામે રહેતા સજ્જન ઊઠીને બહાર આવ્યા હતા. તેમણે ચોકીદારને પકડ્યો અને કહ્યું કે તમે આ પેટીને કયા લઈ જાઓ છો? ત્યારે ચોકીદરે કહ્યું કે જો તમે શાંત રહેશો અને આના વિશે કોઈને જાણ નહીં કરો તો આમાંથી અમુક ભાગ હું તમને આપીશ. 

ત્યારે સજ્જને કહ્યું હું આ કેવી રીતે લઈ શકું? હું ચોર નથી! ત્યારે ચોકીદારે તેમણે સમજાવતા કહ્યું કે તમે મારી વાત સમજીને સ્વીકારી લો, નહીં તો તમને જ નુકસાન થશે. પરંતુ તે સજ્જન સંમત ન થયા. પછી ચોકીદારે પેટી નીચે મૂકી, સજ્જનને પકડ્યો અને જોરથી સીટી વગાડી. સીટી સંભળાતા જ સ્થળની રક્ષા કરતા અન્ય ચોકીદારો પણ ત્યાં દોડી આવ્યા. તેણે બધાને કહ્યું કે તે આ (07.)માણસ આ સોનીના ઘરમાંથી પેટી લાવ્યો છે અને મેં તે પકડ્યો છે. પછી ચોકીદારો ઘરમાં પ્રવેશ્યા અને જોયું કે સોની મૃત હાલતમાં પડેલો હતો. તેઓએ તે સજ્જનને પકડીને કાયદાના હવાલે કર્યો. જ્યારે ન્યાયાધીશની સામે દલીલ થઈ ત્યારે સજ્જને કહ્યું કે મેં સોની ની હત્યા નથી કરી આ ચોકીદારે તેની હત્યા કરી છે. બધા ચોકીદાર એકબીજા સાથે મળેલા હતા, તેઓએ કહ્યું કે ના, આ માણસે જ સોની ની હત્યા કરી છે, અમે પોતે તેને રાત્રે પકડ્યો હતો.

અને દલીલોના અંતે, તે સજ્જન માટે મૃત્યુદંડનો હુકમ થયો. (08.)ફાંસીનો હુકમ થતાં જ સજ્જનના મોં માંથી શબ્દો નીકળ્યા કે, ઘોર અન્યાય થઈ રહ્યો છે! ભગવાનની અદાલતમાં ન્યાય નથી! મેં કોઈ ને માર્યા નથી, છતાં મને સજા મળે છે અને જેણે હત્યા કરી છે તે કોઈ પણ દોષ વિના મુક્ત થઈ જાય આ અન્યાય છે! આ શબ્દો સાંભળતા ન્યાયાધીશને પણ તેની અસર થઈ અને તેમણે લાગ્યું કે તે ખરેખર સાચું બોલી રહ્યા છે અને આની કોઈ રીતે તપાસ થવી જોઈએ.

સવાર પડતાં જ એક માણસ રડતો અને બૂમો પાડતો આવે છે અને કહે છે, અમારા ભાઈની હત્યા થઈ ગઈ છે, સરકાર. આની તપાસ થવી જોઈએ. પછી ન્યાયાધીશે તે જ ચોકીદાર અને કેદી સજ્જનને (09.)મૃત વ્યક્તિની લાશ પરત લાવવા મોકલ્યા. બંને જણ તે માણસ સાથે જ્યાં લાશ પડી હતી ત્યાં ગયા. ખાટલા પર મૃત શરીર પર કપડું પથરાયેલું હતું, તેના પર લોહી વિખરાયેલું હતું. બંનેએ તે મૃતદેહને ઉપાડ્યું અને લઈ ગયા.

તેની સાથે આવેલો બીજો માણસ સમાચાર આપવાના બહાને આગળ દોડ્યો, પછી ચાલતી વખતે ચોકીદારે કેદીને કહ્યું, જુઓ, જો તે દિવસે તેં મારી વાત સાંભળી હોત, તો તને સોનું મળી ગયું હોત અને તને ફાંસી ન થઈ હોત, હવે શું તમે સત્યનું પરિણામ જોયું છે? કેદીએ કહ્યું કે મેં મારું કામ સત્ય માટે જ કર્યું છે. તે ખૂન કર્યું અને તેની સજા મારે ભોગવવી પડી. ભગવાનને ત્યાં કોઈ ન્યાય નથી!

આ વાતચીત દરમિયાન મરેલા માણસની જેમ ખાટલા પર પડેલો માણસ બંનેની વાતો સાંભળી રહ્યો હતો. તેણે બંનેની વાતચીત લખી આપી કે ચોકીદારે આવું કહ્યું અને કેદીએ આવું કહ્યું, જ્યારે પલંગ જજની સામે મૂકવામાં આવ્યો ત્યારે તેણે લોહીથી લથપથ કપડાં કાઢી નાખ્યા અને ઊભા થઈને આખી વાત કહી કે રસ્તામાં ચોકીદારે આ કહ્યું અને કેદીએ આ કહ્યું. (10.)આ સાંભળીને ન્યાયાધીશને ખૂબ જ આશ્ચર્ય થયું. ચોકીદાર પણ સ્તબ્ધ થઈ ગયો. ચોકીદારને પકડીને કેદ કરવામાં આવ્યો. પરંતુ ન્યાયાધીશ સંતુષ્ટ ન હતા. તેણે કેદીને ખાનગીમાં બોલાવ્યો અને કહ્યું કે હું તને આ મામલે નિર્દોષ માનું છું, પણ સાચું કહું, શું તેં આ જીવનમાં કોઈ ખૂન કર્યું છે? તેમણે કહ્યું કે આ ઘટના ઘણા સમય પહેલા બની હતી. એક દુષ્ટ માણસ હતો જે મારા ઘરે છુપાઈને મારી પત્ની પાસે આવતો હતો. મેં મારી પત્ની અને તેણીને અલગથી ઘણું સમજાવ્યું. પણ તે માન્યો નહીં. 

એક રાત્રે તે ઘરે હતો અને હું ત્યાં ગયો. મને ગુસ્સો આવ્યો. (11.)મેં તલવારથી તેનું ગળું કાપીને ઘરની પાછળની નદીમાં ફેંકી દીધું. આ ઘટના અંગે કોઈને જાણ થઈ ન હતી. આ સાંભળીને ન્યાયાધીશે કહ્યું, આ વખતે તમને ફાંસી આપવામાં આવશે. 

તે સજ્જને ચોરને પકડીને પોતાની ફરજ પૂરી કરી હતી. પછી તેને જે સજા મળી છે તે તેની ફરજ બજાવવાનું પરિણામ નથી, બલ્કે તેણે ઘણા સમય પહેલા કરેલી હત્યાનું પરિણામ છે. પોતાના કર્તવ્યનું પાલન કરવાને કારણે તેને તે પાપનું પરિણામ મળ્યું અને તે પછીની દુનિયાની ભયંકર સજામાંથી બચી ગયો. કારણ કે આ સંસારમાં જે શિક્ષા ભોગવવી પડે છે તેમાંથી થોડા જ સમયમાં છુટકારો મળી જાય છે, થોડા સમયમાં જ શુદ્ધિ થઈ શકે છે, પરંતુ પરલોકમાં ખૂબ જ ભયંકર સજા ભોગવવી પડે છે. 

આ વાર્તા પરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે માણસને તેના પાપોનું ફળ ક્યારે મળશે તે કહી શકાય નહીં. જ્યાં સુધી જૂના પુણ્ય મજબૂત રહે છે ત્યાં સુધી સૌથી ખરાબ પાપો પણ તાત્કાલિક પરિણામ આપતા નથી. જ્યાં સુધી જૂના પુણ્યનો અંત આવે છે ત્યાં સુધી તે પાપનો વારો આવે છે. વ્યક્તિએ પાપનું પરિણામ ભોગવવું પડશે, પછી ભલે તે આ જન્મમાં હોય કે પછીના જન્મમાં.

- ગીતા અનુસાર, પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવવાનો માર્ગ આ મુજબ છે. 

• જેમાં સૌપ્રથમ આવે છે

કર્મયોગ: ભગવત ગીતામાં કહેવાયું છે કે વ્યક્તિએ પોતાના કાર્યોને ન છોડવા જોઈએ, પરંતુ નિઃસ્વાર્થપણે કરવા જોઈએ. એટલે કે, વ્યક્તિએ તેના પરિણામોની ચિંતા કર્યા વિના પોતાનું કાર્ય કરવું જોઈએ. કર્મયોગી વ્યક્તિ તેના કાર્યો ભગવાનને સમર્પિત કરે છે અને પરિણામોની ચિંતા કરતો નથી. આ રીતે કર્મયોગી પોતાના કર્મો પ્રત્યેની આસક્તિ છોડીને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરે છે.

• ત્યાર બાદ આવે છે 

ભક્તિ યોગ: ભગવત ગીતા પણ ભક્તિ યોગ દ્વારા ભગવાન પ્રત્યે પ્રેમ અને ભક્તિ વિકસાવવાની પ્રેરણા આપે છે. ભક્તિ યોગી પોતાના મન, શબ્દો અને કાર્યોથી ભગવાનની પૂજા કરે છે અને તેમના પ્રત્યે ભક્તિની લાગણી ધરાવે છે. ભક્તિ યોગ દ્વારા વ્યક્તિ પોતાના આંતરિક દુ:ખમાંથી મુક્ત થાય છે અને ભગવાન સાથે ગાઢ જોડાણનો અનુભવ કરે છે.

• ત્યાર પછી આવે છે 

જ્ઞાન યોગઃ ભગવત ગીતામાં જ્ઞાન યોગ દ્વારા જ્ઞાનનું મહત્વ સમજાવવામાં આવ્યું છે. જ્ઞાનયોગી વ્યક્તિ આત્માના અસ્તિત્વને સમજે છે અને સાચા જ્ઞાન દ્વારા ભગવાનને પ્રાપ્ત કરે છે. જ્ઞાન યોગીને પાપોમાંથી મુક્તિ મળે છે કારણ કે જ્યારે તે આત્માને શુદ્ધ અને અપરિવર્તનશીલ હોવાનું જાણે છે, ત્યારે તેના તમામ પાપો નાશ પામે છે.
ભગવદ ગીતા અનુસાર, આ ત્રણ યોગ (કર્મયોગ, ભક્તિ યોગ અને જ્ઞાન યોગ) એકબીજા સાથે મળીને વ્યક્તિને આધ્યાત્મિક શુદ્ધિ અને મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવામાં મદદ કરે છે. સ્વ-વિકાસ અને ધાર્મિક પ્રગતિ માટે ભગવદ ગીતાના સંદેશાઓનું પાલન કરવું મહત્વપૂર્ણ છે.