હિંદુ ધર્મ એક એવો ધર્મ છે જેમાં ગુરુઓનું સ્થાન હંમેશા ભગવાન કરતાં ઊંચું માનવામાં આવ્યું છે. અને આ વાતનું મહત્વ ત્યારે વધી જાય છે જ્યારે આપણો ભગવાન પોતે આ વાતનો આગ્રહ રાખે છે કે ગુરુઓનું સ્થાન ભગવાન કરતા ઉંચુ છે. હિન્દુ ધર્મમાં આવા ઘણા ગુરુઓ થયા છે જેમણે સમાજને દિશા આપી છે, પરંતુ કેટલાકે વિશેષ યોગદાન આપ્યું છે, વાલ્મીકિજી તેમાંથી એક છે.
જો આપણે મહર્ષિ વાલ્મીકિને જ રામાયણ જેવા મહાકાવ્યના રચયિતા તરીકે ઓળખીએ તો તેમની ઓળખ અધૂરી રહેશે. હિંદુ ધર્મમાં ગુરુની વિશેષ ઓળખ તેમના શિષ્યથી પણ હોય છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિ ભગવાન રામના પુત્રો લાવા અને કુશના પણ ગુરુ હતા. લવ અને કુશને તેમના ગુરુ મહર્ષિ વાલ્મીકિમાં ખૂબ શ્રદ્ધા હતી અને આ વિશ્વાસથી તેઓએ તે સમયે અયોધ્યાની આખી સેનાને હરાવી હતી.
મહર્ષિ વાલ્મીકિએ રામાયણ લખી છે એ તો દરેક જણ જાણે છે, પરંતુ દરેક જણ જાણે નથી કે તેઓ રામાયણના પ્રથમ કે મૂળ લેખક હતા. આજે તમને સમગ્ર વિશ્વમાં રામની 25 થી વધુ કથાઓ જોવા મળશે પરંતુ તમામ રામાયણ મહર્ષિ વાલ્મીકિ દ્વારા પ્રેરિત છે. હાલમાં તુલસીદાસ દ્વારા રચિત રામચરિતમાનસ સૌથી વધુ સાંભળવામાં અને વાંચવામાં આવે છે.
હિન્દી સાહિત્ય અનુસાર મહર્ષિ વાલ્મીકિને પ્રાચીન કાળના કવિ કહી શકાય. પ્રાચીન કાળના તમામ કવિઓના જન્મ અને પ્રારંભિક જીવનના અહેવાલનો કોઈ નક્કર પુરાવો નથી. એક અનુમાન મુજબ મહર્ષિ વાલ્મીકિનો જન્મ લગભગ 7000 વર્ષ પહેલા થયો હોવાનું માની શકાય છે. તેમના પિતાનું નામ પ્રચેતા હતું અને તેઓ તેમના પિતાના દસમા પુત્ર હતા. તેમના પિતાના નામનો સ્ત્રોત તેમના દ્વારા લખાયેલ રામાયણમાં જોવા મળે છે જ્યારે તેઓ માતા સીતાની પવિત્રતા જાહેર કરવા માટે તેમના પિતાનું નામ લે છે. તેમની સૌથી મોટી રચના ત્રેતાયુગની રામાયણની કથા છે, તેથી તેના આધારે આપણે એમ પણ કહી શકીએ કે તેઓ ત્રેતાયુગના કવિ હતા.
તેમના મધ્યયુગીન જીવન વિશે કેટલીક એવી વાર્તા છે કે તેઓ મહાન કવિ બનતા પહેલા એક ડાકુ હતા. અને તે સમયે તેનું નામ રત્નાકર હતું.
મહર્ષિ વાલ્મીકિ તેમના ભૂતકાળમાં એક ડાકુ હતા અને તેમનું નામ રત્નાકર હતું અને તેઓ ગાઢ જંગલમાં રહેતા હતા. તે જંગલમાંથી જે પણ મુસાફર આવતો, તે તેને લૂંટી લેતો અને તેમાંથી પોતાનું જીવન ગુજારતો. પછી એક દિવસ દેવઋષિ નારદ તે જંગલમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા, ત્યારે ડાકુ રત્નાકર દેવઋષિ નારદને પણ લૂંટવા આવ્યો. પછી તેણે દેવઋષિ નારદ સાથે વાતચીત કરી: -
દેવઋષિ નારદ – તમે આ બધું શા માટે કરો છો?
રત્નાકર – હું આ બધું મારા પરિવારને ખવડાવવા માટે કરી રહ્યો છું.
દેવઋષિ નારદ - જે પરિવાર માટે તમે આ પાપ કરી રહ્યા છો તે તમારા પાપનો ભાગીદાર બનશે?
રત્નાકર – થોડો સંકુચિત હોવાથી તેણે કહ્યું, તે હોવું જ જોઈએ.
દેવઋષિ નારદ - તમે તમારા પરિવારને પૂછીને આવજો, હું અહીં તમારી રાહ જોઈશ.
રત્નાકર પછી દેવઋષિ નારદને એક ઝાડ સાથે બાંધે છે અને તેમના પરિવાર પાસે જાય છે અને તેઓ તેમની સાથે વાતચીત કરે છે. તે તેના પરિવારજનોને તેની સામે એકઠા કરે છે અને તેમને પૂછે છે કે જે પાપ હું તમારા કલ્યાણ માટે કરી રહ્યો છું, શું તમે બધા આ પાપમાં મારા ભાગીદાર છો?
પછી ડાકુ રત્નાકરના પરિવારના તમામ સભ્યોએ એમ કહીને મન બનાવી લીધું કે તમારા પરિવારની સંભાળ રાખવાની જવાબદારી તમારી છે, આ માટે તમે જે પણ પાપ કરો છો તેમાં અમારી કોઈ સંડોવણી નથી.
પછી ડાકુ રત્નાકરના પરિવારના તમામ સભ્યોએ એમ કહીને મન બનાવી લીધું કે તમારા પરિવારની સંભાળ રાખવાની જવાબદારી તમારી છે, આ માટે તમે જે પણ પાપ કરો છો તેમાં અમારી કોઈ સંડોવણી નથી.
આ પછી તે જંગલમાં પાછો આવે છે જ્યાં દેવઋષિ નારદને ઝાડ સાથે બાંધવામાં આવે છે અને પછી તે દેવઋષિ નારદને બંધનમાંથી મુક્ત કરે છે અને કહે છે કે તમે સાચા છો – મારા આ પાપમાં મારો પરિવાર ભાગીદાર નથી. મને મારી ભૂલ સમજાઈ ગઈ છે, અને હું ધર્મના માર્ગે ચાલવા માંગુ છું.
ત્યારે દેવઋષિ નારદે કહ્યું-તમે રામ નામનો જપ કરો, તેનાથી તમારું કલ્યાણ થશે.
મહર્ષિ વાલ્મીકિ તમસા નદી પર સ્નાન કરતા
મહર્ષિ વાલ્મીકિ દ્વારા બોલવામાં આવેલ પ્રથમ શ્લોક પાછળ પણ એક કથા છે.
એક દિવસ જ્યારે મહર્ષિ વાલ્મીકિ વહેલી સવારે તમસા નદીના કિનારે સ્નાન કરવા ગયા ત્યારે તેમણે એક મગરની જોડી જોઈ જેઓ એકબીજા સાથે પ્રેમસંબંધમાં મગ્ન હતા. જેને જોઈને તેનું મન પ્રસન્ન થઈ ગયું અને તે પ્રકૃતિની સ્તુતિ કરી રહ્યો હતો, ત્યારે શિકારીનું તીર નર ક્રોચ પર વાગ્યું અને તે ત્યાં જ મરી જશે. પછી માદા ક્રોક પણ તેમનાથી અલગ થવામાં પોતાનું જીવન બલિદાન આપે છે.
આ ઘટના જોઈને મહર્ષિ વાલ્મીકિને ખૂબ જ ગુસ્સો આવે છે અને ગુસ્સામાં તે શિકારીને સજા તરીકે શ્રાપ આપે છે કે તેનું મન હંમેશા અશાંત રહેશે. તે આ શ્રાપને એક શ્લોક દ્વારા બોલે છે -
मा निषाद प्रतिष्ठां त्वमगमः शाश्वतीः समः। यत्क्रौञ्चमिथुनादेकमवधीः काममोहितम् ॥
મા નિષાદ પ્રતિષ્ઠા ત્વમાગમઃ શાશ્વતીઃ સમાઃ । યત્ક્રાઞ્ચમિથુનાદેકમવધિઃ કામમોહિતમ્ ॥
(હે નિષાદા, સ્થાપના, શાશ્વત સમાનતા સુધી પહોંચશો નહીં.
કે તમે વાસનાથી ભ્રમિત ક્રૌંચની જોડીમાંથી એકની હત્યા કરી છે)
ગુસ્સામાં આ શ્રાપ આપ્યા પછી, તે તેના આશ્રમમાં પાછો ફર્યો અને જ્યારે તેનો ક્રોધ શાંત થયો, ત્યારે તેને સમજાયું કે તેણે શિકારીને કેટલો ભયંકર શ્રાપ આપ્યો હતો.
જ્યારે મહર્ષિ વાલ્મીકિ શિકારીને શ્રાપ આપીને તેની કુટીરમાં પાછા ફર્યા ત્યારે તેનું હૃદય દુ:ખથી ભરાઈ ગયું કે તેણે તે શિકારીને આવો ભયંકર શાપ કેવી રીતે આપ્યો. જ્યારે તે વિચારી રહ્યો હતો કે તે જ સમયે દેવઋષિ નારદ તેમની કુટીરમાં આવ્યા અને તેમણે મહર્ષિ વાલ્મીકિને સમજાવ્યું કે તમે આ ઘટનાથી બિનજરૂરી રીતે દુઃખી થઈ રહ્યા છો.
પછી દેવર્ષિ નારદે આ ઘટના પાછળનું કારણ સમજાવ્યું, તો તેમના મનમાંથી ઉદાસી સમાપ્ત થઈ ગઈ. ત્યાર બાદ મહર્ષિ વાલ્મીકિએ એવી વ્યક્તિની વાર્તા લખવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી જેનું પાત્ર મહાન હોય અને સમાજ તેમની પાસેથી શીખી શકે. ત્યારે દેવઋષિ નારદે તેમને ભગવાન રામ વિશે કહ્યું, આ સમયે આ દુનિયામાં તેમનાથી મોટો કોઈ મહાપુરુષ નથી. તમારે ભગવાન રામના ચરિત્રનું વર્ણન કરવું જોઈએ જેથી કરીને લોકો તેમનાથી પ્રેરિત થાય.
મહર્ષિ વાલ્મીકિએ કહ્યું પણ હું તેમના જીવન વિશે તમામ પ્રકારની બાબતો જાણતો નથી. તે જ સમયે ભગવાન બ્રહ્મા દેખાય છે અને મહર્ષિ વાલ્મીકિને વરદાન આપે છે કે તેઓ ભગવાન રામ સાથે સંબંધિત તમામ ઘટનાઓ, તેમના જીવન સાથે સંબંધિત ઘટનાઓ જે ભવિષ્યમાં બનશે તે પણ તેઓ ભગવાન બ્રહ્માના આશીર્વાદથી અગાઉથી જાણે છે.
આ પછી તેમણે હિંદુ ધર્મના મહાન મહાકાવ્યોમાંના એક રામાયણની રચના કરી. તેમના દ્વારા લખાયેલ રામાયણને ઘણીવાર વાલ્મીકિ રામાયણ પણ કહેવામાં આવે છે.
મહર્ષિ વાલ્મીકિ પણ રામાયણના પાત્રોમાંથી એક છે. તેનું વર્ણન રામાયણના ઉત્તરકાંડમાં જોવા મળે છે. જ્યારે દેવી સીતા જાહેર નિંદાને કારણે મહેલ છોડી દે છે, ત્યારે તે મહર્ષિ વાલ્મીકિની કુટીરમાં શરણ લે છે. ભગવાન રામના બે પુત્ર લવ અને કુશ, આ બંનેનો જન્મ પણ મહર્ષિ વાલ્મીકિની કુટીરમાં થયો છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિ બંને છોકરાઓને પોતાના શિષ્ય બનાવે છે અને તેમને દરેક પ્રકારનું શિક્ષણ આપે છે. લવ અને કુશ બંને ખૂબ જ નાની ઉંમરે તમામ પ્રકારના શિક્ષણમાં નિપુણ બની જાય છે.
પછી એક દિવસ જ્યારે ભગવાન રામ રાજસૂય યજ્ઞનો ઘોડો પ્રવાસ માટે જાય છે, ત્યારે લવ અને કુશ તે યજ્ઞ ઘોડા પર કબજો કરે છે અને પછી તેમનું અયોધ્યાની સેના સાથે યુદ્ધ થાય છે. તે યુદ્ધમાં પોતાની બહાદુરી બતાવે છે, તેને પોતાના ગુરુ મહર્ષિ વાલ્મીકિમાં અતૂટ વિશ્વાસ હતો અને તે વિશ્વાસના આધારે તે અયોધ્યાની આખી સેનાને હરાવી દે છે. જ્યારે બધા યોદ્ધાઓ લવ અને કુશનો સામનો કરવામાં અસમર્થ હોય છે, ત્યારે ભગવાન રામ સ્વયં યુદ્ધમાં જાય છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિ ત્યાં આવે છે અને બંને યુદ્ધ શરૂ કરે તે પહેલા યુદ્ધ બંધ કરી દે છે.
તે ભગવાન રામને કહે છે કે આ બંને તેમના શિષ્યો છે અને તેમને આ ભૂલ માટે માફ કરી દેવી જોઈએ, ત્યારે ભગવાન રામ તેમને માફ કરી દે છે અને કહે છે કે તેમના રાજ્યમાં આવા યોદ્ધાઓ હોવા એ અયોધ્યા માટે ખૂબ જ ગર્વની વાત છે. અને બંનેને તેમના રાજ્યમાં આવવાનું આમંત્રણ આપે છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિ એ બંનેની બહાદુરીથી ખૂબ જ ખુશ છે અને કહે છે કે તમે બંનેએ મારા દ્વારા આપેલા જ્ઞાનનો આદર વધ્યો છે.
જ્યારે અયોધ્યાના લોકો બે ભાગમાં વહેંચાયેલા છે, જેમાં એક પક્ષ માને છે કે દેવી સીતા સંપૂર્ણ શુદ્ધ છે અને તે ભગવાન રામ સાથે મહેલમાં હોવી જોઈએ, જ્યારે બીજી બાજુ સહમત નથી, ત્યારે ભગવાન રામના દરબારમાં, દેવી સીતા અને મહર્ષિ વાલ્મીકિ બંને ત્યાં આવે છે.
તે સમયે, મહર્ષિ વાલ્મીકિ દેવી સીતાના શપથ પહેલાં એક ઘોષણા કરે છે, જેમાં તેઓ કહે છે કે – “હું પ્રચેતાનો દસમો પુત્ર વાલ્મીકિ જાહેર કરું છું કે દેવી સીતા સંપૂર્ણ શુદ્ધ છે, તેમના મનમાં માત્ર ભગવાન રામ છે અને કોઈ નથી. બીજું એક. જો મારી ઘોષણા ખોટી લાગી, તો મારા દ્વારા કરવામાં આવેલી બધી તપસ્યા નાશ પામશે."
દરેક વ્યક્તિ તેમની જાહેરાતને સમર્થન આપે છે અને ભગવાન રામ પણ કહે છે કે તેઓ જાણે છે કે દેવી સીતા એકદમ શુદ્ધ છે, તેમને ફક્ત ભગવાન રામ માટે જ પ્રેમ છે, પરંતુ આ સમયે તેઓ અયોધ્યાના રાજા છે તેમનું મુખ્ય કામ અયોધ્યાની જનતાને કોઈપણ કિંમતે ખુશ રાખવાનું છે.
એવું કહેવાય છે કે જ્યારે મહાભારતનું યુદ્ધ સમાપ્ત થયું ત્યારે મહર્ષિ વાલ્મીકિ યુધિષ્ઠિરને મળવા આવ્યા અને તેમને ભગવાન શિવની પૂજા કરવાની સલાહ આપી. મહાભારતમાં દ્રોણાચાર્યના મૃત્યુને કારણે તેમના પર એક બ્રાહ્મણની હત્યા કરવાનો આરોપ હતો, જેના માટે મહર્ષિ વાલ્મીકિએ તેમને ભગવાન શિવની પૂજા કરવાનું કહ્યું અને કહ્યું કે એક વખત તેમણે પણ એક બ્રાહ્મણની હત્યા કરવાનું પાપ કર્યું હતું, ત્યારે ભગવાન શિવની તપસ્યાથી, તે દ્રોણાચાર્યને મારી નાખે છે. તે પાપમાંથી મુક્ત થયો.
હિંદુ ધર્મની સૌથી ખાસ વાત એ છે કે અહીં માત્ર ભગવાનની પૂજા કરવામાં આવતી નથી. અહીં લોકો પોતાના ગુરુ, મહાન સંતોની પણ પૂજા કરે છે. મહર્ષિ વાલ્મીકિ હિન્દુ ધર્મના મહાન સંતોમાંના એક છે અને તેમના દ્વારા રચિત રામાયણ આજે આખી દુનિયામાં ચાલી રહી છે અને ઘણા લોકોને માર્ગદર્શન પણ આપી રહી છે. કેટલીક જગ્યાએ તેમને ભગવાન બ્રહ્માના પુત્ર પણ કહેવામાં આવે છે. તેમનામાં શ્રદ્ધા ધરાવતા લોકો આજે પણ તેમની પૂજા કરે છે. ભારતમાં મહર્ષિ વાલ્મીકિ જયંતિના દિવસે રાષ્ટ્રીય રજા હોય છે. હિંદુ કેલેન્ડર મુજબ, તેમનો જન્મ અશ્વિનની પૂર્ણિમાના દિવસે થયો હતો, તેથી તેમની જન્મજયંતિ દર વર્ષે અશ્વિનની પૂર્ણિમાના દિવસે ઉજવવામાં આવે છે.
.jpeg)
.jpg)
.jpeg)
